Mayan (Yucateco)

U DZA'ABAL K'AJÓOLTBIL U NOJ A'ALMAJ T'AANIL U NAJMAL WÍINIKO'OB

[Preamble]

Tumeen u kuxtal wíinik x-ma'a palitzilil, u chíimpolta'al yetel u cha'abal u kuxtal yóok'ol kaab ich jedz óolal, ti' ku taal tu chíimpolta'al u no'oja'anil kuxtal sijnal yetel wíinik bey je'ex xan sijnal u najmalmajil keet kuxtal, mixmáak unaj u lu'sik ti' tuláakal u wíinikil yóok'ol kaabe',

Tumeen yóo'lal ma' ojelta'an ku beetik u mixba'alkuunsa'al u najmalil u kuxtal wíinik, dzo'ok u beetik u yúuchul seen k'aak'as ba'alo'ob tu táan u no'aja'anil u tuukul wíinik; yetel tumeen dzo'ok u ya'ala'al u jach nojochil ba'ax ku dzíiboltik wíinike', u kajtal yóok'ol kaab tu'ux ka'a kuxlak luk'a'an u sajakil yetel x-ma'a óotzilil, ka'a béeyak u ya'alik ba'ax ku tukultik yetel u kili'ichkuunsik je'e máakalmáak Yumtzilil u k'áate',

Tumeen tun le najmal sijnal yetel wíinik jach k'a'abet u bo'oybesa'al tu yáanal jump'éel Noj A'almaj T'aan, u ti'al ma' u beeta'al u líik'il wíinik ba'ate'el tumeen u talamil kuxtal yetel u nuunsa'al,

Tumeen ku tukulta'al xan jach k'a'abet u kaxanta'al bix uchak u bisikuba ma'alob tuláakal u kaajilo'ob yóok'ol kaab,

Tumeen k-k'a'ajsik tuláakal u kaajilo'ob Naciones Unidas, dzo'ok u dzíibtiko'ob u mokt'aanil u chíimpoltiko'ob le Najmal sijnal yetel wíinik, ichil u no'oja'anil yetel u beelal bey wíinike', beytun wa ko'olel wa xiib; yetel tumeen dzo'ok ya'aliko'ob yaan u chúukpajal yóolo'ob u kaxanto'ob u ma'alobtal u kuxtal wíinik yetel u jóok'so'ob ichil óotzilil ka'alikil u chíimpoltiko'ob u kuxtal,

Tumeen le kaajo'ob táaka'an dzo'ok u beetiko'on u Mok T'aanil yetel Organización ti' Naciones Unidas, ti'al u cíimpola'al bey je'e unaj tuláakal yóok'ol kaab le Najmal Sijnal yetel wíiniko', bey je'ex u kuxtal x-ma'a palitzilil, yetel

Tumeen u k'ajóolta'al le Najmal Sijnal yetel wíinik yetel bix uchak u kuxtal x-ma'a palitzilil jach táanil yaan ti'al ka'a béeyak u dzo'okbesa'al le Mok T'aana',

Le NOJ MOLA'AYA' ku ya'alik

LE U NOJ A'ALMAJ T'AANIL le Najmal Sijnal yetel wíinika', jump'éel ba'al jach k'a'abet u yila'al u dzo'okbesa'al tumeen tuláakal u kaajilo'ob yóok'ol kaab, tu'ux ka'a táaakpajak wíinik yetle u mola'ayilo'ob, ti'al u ch'a'ak ti' leti' u noj tuukulil yetel u ka'ansiko'ob u chíimpolta'al u kuxtal wíinik x-ma'a palitzilil yetel xan u beetiko'ob tuláakal ba'ax ka'abéet tu kaajalo'ob yetel tuláakal yóok'ol kaab tu'ux ka'a ila'ak u chíimpolta'al yetel u dzo'okbesa'al ichil le kaajo'ob beetmajil u Mokt'aanilo' yetel xan ichil u méek'tan kaajilo'ob.

Artículo 1

Tuláakal wíinik ku síijil jáalk'ab yetel keet u tsiikul yetel Najmal Sijnalil, beytun xan na'ata'an sijnalil yetel no'oja'anil u tuukulo', k'a'abet u bisikuba bey láaktzilil yetel tuláakal u baatzile'.

Artículo 2

Tuláakal wíinike' sijnal yetel le Najmalo'oba' beeyxan yetel u siibalil u kuxtal x-ma'a palitzilil bey je'ex u ch'a'achi'ita'al ti' le A'almaj T'aana', kex tumeen jela'an u ch'i'ibal, u boonlil u yoot'el, xiib wa ko'olel, wa jela'an u t'aan, u kili'ichkuunaj, u tuukul wa u láak' je'e ba'alake', tu'ux u taal, u kaajal wa máax yetel ku much'ikubáa, beyka'aj u ayik'alil, tu'ux síijnal wa je'e ba'alak u láak' ba'alile'.

Yetele', ma'atan u páaykunta'al wíinik chen tumeen jela'an u tuukul, u Najmal Sijnalil wa u A'almaj T'aanil u kaajal, wa u Méek'tan kaajil tu'ux u taal, mix tumeen táanxelil tu'ux yaan u kaajal, wa yaan u jala'acho'ob wa táaka'an ichil u láak' kaaj.

Artículo 3

Tuláakal wíinike' Sijnal u Najmalmajil u kuxtal, ma' u palitzilta'al beeyxan ma' u lo'obol u wíinklal yetel u kaalanta'al u kuxtal.

Artículo 4

Mimáak unaj u palitzilta'al mix u meyajtik u ba'al u láak' máak; palitzilil yetel u ko'onol wíinik ti'al meyaje' ti' u láak' máak x-ma'a bo'olile' wet'a'an.

Artículo 5

Mixmáak ti' unaj u beeta'al loob, mix u nuumsa'al, u k'o'olol, wa u beeta'al u bo'otik u si'ipil bey ba'alche'e mix u t'onkiinta'al.

Artículo 6

Tuláakal máan sijnal u najmalmajil u chíimpolta'al u kuxtal yetel u dzo'zkbesa'al le Najmal Sijnal yanil ti' ku ya'ala'al te'ej Noj A'almaj T'aano'obo'.

Artículo 7

Mixmáak jela'an wa nojba'al tu táan le A'almaj T'aano'bo', beytuno' tuláakal máak uchak u bo'oybesjuba tu yáanal. Tuláakal máak u najmalmaj u tokbesa'al tu táan je'e ba'alak nuumsajil ka'a si'ipik tu táan le Tzol T'aana', wa ti' je'e máaxak ka'a líik'ik yóol u beet le nuumsajo'.

Artículo 8

Tuláakal máak sijnal u najmalmajil u tokbesa'al tu kúuchil ti'ibilkunah tu kaajal, tu'ux ka'a ila'ak u chíimpolta'al le Najmal Sijnal yetelo' yetel u dzo'okbesa'al le ba'ax ku ya'ala'al te'ej A'almaj T'aano'obo'.

Artículo 9

Mixmáak unaj u k'a'alal wa ma'a u káant yetel u k'am u si'ipili', mix u tojolch'inta'al tu kaajal.

Artículo 10

Tuláakal máak u najmalmaj, keet yetel je'e máaxake', u yu'ubal'al u t'aan tumeen tuláakal máak, wa ich ti'ibilile' ma' u makik u xikin máax jo'olbesik ti' ba'ax ku ya'alik, ti'al ka'a je'edzek yetel utz u najmal máak yetel ba'ax k'a'abet u beetik, beeytun xan ti'al u ch'óoch'a'al je'e ba'alak takpoolil yaan tu yóok'ole'.

Artículo 11

  1. Tuláákal máak ku ta'akal u poole' unaj u yáax tukulta'al mina'an u si'ipil ka'alikil ma'a e'esa'ak yetel wa ma' u káant, bey je'ex u ya'ala'al te'ej A'alamaj T'aano'obo', yetel unaj u xa'ak'alta'al u tzikbe'enil tu táan kaaj ti'al yila'al wa yaan u si'ipil yetel xan u yila'al u tokbesa'al tumeen máaxo'ob leti' u meyaj.
  2. Mixmáak unaj u dza'abal u kuuch yetel u k'a'alal tu yóo'lal ba'ax ku beetik, wa ba'a ma'atan u beetik, wa tu k'iinil u beetik wa u p'atik u beetike' ma'a wet'a'an wa dza'an bey yaan u si'ipilil tumeen u A'almaj T'aanil u kaajal wa je'e ba'alak kaajile'.

Artículo 12

Mixmáak yaan u páajtalil ti' u yokbesikuba tu kuxtal mix,áak, yetel u ch'i'ibalo'ob, ichil yotoch wa u wach'ik ju'un ku túuxta'alti', mix u nuumsik u k'aaba' yetel tsikbe'enil. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u bo'oybesa'al tumeen A'almaj T'aan ti'al ma' yokbesikubá mixmáak tu kuxtal yetel ma' u nuumsa'al.

Artículo 13

  1. Tuláakal máak yaanti' u páajtalil u bin je'e tu'uxak u k'áate', beeyxan u jéedzel kajtal je'e tu'uxak kaajil ichil u boj méek'tankaajale'.
  2. Tuláakal máak yaanti' u páajtalil u jóok'ol tu kaajal ti'al u bin je'e ba'alak kaajile', beeyan u suut tu kaajal.

Artículo 14

  1. Wa táan u ch'a'apachta'al wa u máan u chu'ukile', tuláakal máak sijnal u najmatmajil u k'a'amal je'e tu'uxak u láak' kaajile' yetel ma'a u jóok'sa'ali'.
  2. Ba'ale' ma'atan u béeytal u bo'oybesik máak wa tumeen jach tu jaajil yaan u si'ipil tu kaajal, beeyxan wa wet'a'an tumeen u A'almaj T'aan Naciones Unidas.

Artículo 15

  1. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u kajtal ti' jump'éel kaaj.
  2. Ti' mixmáak uchak u luk'sa'al u kaajal, mix u luk'sa'alti' u páajtalil u k'exik u kaajal.

Artículo 16

  1. Xiibo'ob yetel ko'olelo'ob, le ken u chuk u ja'abil u dzo'okol u beelo'obe', u najmatmajo'ob, je'e ba'alak u ch'i'ibalo'obe', je'e tu'uxak u kaajalo'obe', je'e máakalmáak k'ujil ku kili'ichkuunsiko'obe', u dzo'okol u beelo'ob ti'al ka'a yanak u kúuchkabalo'ob; yetel keet u najmalo'ob tu yóo'lal u dzo'okol u beelo'ob, ka'alikil dzoka'an u beelo'ob wa le ken u p'atuba'ob.
  2. Chen yetel ka'a u dzáa u t'aan tu ka'atúulal le máax u k'áat dzo'okol u beelo', uchak u yúuchul le dzo'okol beelo'.
  3. Kúuchkabale' leti' u chuun yetel yáax bix u much'ikuba wíinik kajtal beytuno' k'a'ana'an u kalaanta'al tumeen tuláakal kaaj yetel tumeen jala'acho'ob.

Artículo 17

  1. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u yantal ba'al u ti'alinte, tu juunal wa múuch'kab.
  2. Mixmáak uchak u luk'sik ba'al u ti'al máak.

Artículo 18

Tuláakal máak yaan u páajtalil u tukultik je'e ba'alak u k'áate', je'e bixak u k'áate' yetel u kili'ichkuunsik je'e máakaláak K'ujil u k'áate'; bey xan u k'exik u kili'ichkuunaj wa u tuukul je'e ba'alak k'iin u k'áate', beytun xan u dzáak ojeltbil u kili'ichkuunaj yetel ba'ax ku tukultik, tu juunal wa múuch'kab, beytun tu táan kaaj wa tu juunal, ti'al u kanik, u táakpajal wa u dzo'okbesik.

Artículo 19

Tuláakal máak yaanti' u páajtalil u tukultik yetel u ya'alik le ba'ax u k'áate'; le najmala' ku ya'alik ma' u chi'ichnak-kuunsa'al máak chen tu yóo'lal bix u tuukul, beytun u xak'al kaxantik ba'ax k'a'abet u yojeltik, u k'amik nu'uktaj yetel u dzáak k'ajóoltbil ti' tuláakal yóok'ol kaab yetel je'e ba'alak wa je'e bixak ku páajtale'.

Artículo 20

  1. Tuláakal máak sijnal yetel u páajtalil u much'ikuba yetel u nupikuba yetel je'e máaxak ka'alikil ma'atan u beetik k'aas ti' mixmáak yetele'.
  2. Mixmáak unaj u beeta'al u táakpajal ti' mixba'al yetel u nuch'ikuba yetel mixmáak wa ma' u k'áati'.

Artículo 21

  1. Ti' tuláakal máak yaan u páajtalil u táakpajal ichil u jala'achil u kaajal, wa leti' ka'a u beet u jala'achil wa ka'a táakpajak ti'al páaykunsa'al u jala'chil.
  2. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u táakpajal, bey je'e máaxak, ichil u mayej jala'ach.
  3. U nij jala'achil jump'éel kaaje' u kajnáalilo'ob; beytuno' leti'ob k'a'abet u páaybesik u jala'acho'ob le ken k'uchuk tu k'iinil, tu'ux tuláakal máak unaj u tukultik tu juunal máax u k'áat u dzáa jala'achil.

Artículo 22

Tuláakal máak, tumeen táaka'an ichil jump'éel kaaje', sijnal u najmatmajil u kaalanta'al, yetel u dza'aba'alti', tumeen u kaajal yetel u yáantiaj u láak' kaajo'ob tu yóok'ol kaabe', le ba'ax k'a'abetti' ti'al u kuxtale', ti'al u béeytal u kuxtal ti' jump'éel kkaj yetel u ye'esik u chíikul u kuxtal, bey je'ex ku k'a'abetkuunsik u tsikbe'enil yetel u no'oja'anil u kuxtale'.

Artículo 23

  1. tuláakal máak sijnal u najmatmajil u dza'abal meyajti', u téetik ba'a meyajil u k'áat u beet bey je'e máaxake', ka'a kuxlak yetel u meyajm yetel u kaalaanta'al ma' u luk'sa'al meyajiti'.
  2. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u náajal bey je'ex u náajal je'e máaxak ku beetik jump'éel meyaj bey je'ex le ku beetiko'.
  3. Tuláakal máak ku neyaje' sijnal u najmatmajil u bo'ota'al le beyka'aj ku bo'ota'al u láak' máaxo'ob beetik le mayaj ku beetiko', uchak u náajaltik nonoj u ti'al u kuxtal ma'alob yetel kúuchkabal, ka'a dza'abakti' le beyka'aj k'a'abet ti'al u ma'alob kuxtal bey je'ex k'a'ana'an ti' u tzikbe'enil wíinike', yetel wa ma'atan u náajaltik tu p'iise', unaj u chúukbesa'al ti' tumeen jala'ach.
  4. Ti' tuláakal máak yaan u páajtalil u much'ikubáa wa u táakpajal ichil múuch'kabalo'ob ti'al u tokbesa'al u najmal.

Artículo 24

Tuláakal máak u najmatmajil u cha'abal u je'elel, ma' u meyaj wa jayp'éel k'iin, ma' u máan ti' bulk'iin u meyaj yetel u bo'ota'al u je'elel wa jayp'éel k'iin kex ma'atan u meyaj.

Artículo 25

  1. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u kuxtal ma'alob pa'te' yetel u kúuchkabal, beeyxan ka'an yanak u toj óolal, ka'a kuxlako'ob tu'ux ka'a táanilkuunsa'ak u yantal u janalo'ob, u nook'o'ob, u yotocho'ob, dzáak yetel tuláakal ba'ax k'a'abet ti'al jump'éel ma'alob kuxtal; sijnal xan u najmatmil wa ku p'áatal mina'an meyaj ti', wa ku k'oja'antal, ku yúuchul loob ti', ku kíimil yíicham, ku ch'íijil wa je'e ba'alak láak ka'a luk'esti' kex ma' u káat ba'ax tu'ux ku kaxtik u kuxtale'.
  2. X-yo'om ko'olel yetel mejen paalale' sijnal u najmatmajil u kalaanta'alo'ob ma'alob. Tuláakal mejen paalal síijil ti' ko'olel dzoka'an wa ma' dzoka'an u beele', u najmalamj u kalaanta'al tumeen kaaj yetel u yáanta'al líik'il ma'alob tumeen jala'ach.

Artículo 26

  1. Tuláalak máak sijnal u najmatmajil u kaambal. Le yáax kaambalo'obo' k'ana'an ma' u tojoltik. Le yáax kaambalo'obo' tuláakal máak tzaaj u k'amik. U kaambalil jump'éel meyaje' tuláakal máak xan unaj u k'amik; ba'ale' te'ela' uchak u táakpajal le máax yaan u muuk'ile'.
  2. Le kaambalo' uchak u kaxtik u mu'uk'a'ankuunsik u tsikbe'enil máak yetel u beetik u chíimpolta'al tumeen tuláakal máak le najmal sijnal yetel wíiniko' bey je'ex le a'almaj t'aano'obo'; unaj u yáantaj ti'al u na'atikuba wíinik, u bisikuba ma'alob méek'tan kaajo'ob, kaajo'ob, múuch' kili'ichkuunsajo'ob; yetel unaj u yáantaj ti' u meyaj Naciones Unidas ti'al u kuxtal kaajo'ob yetel jedz óolal.
  3. Táatatzilo'obe' uchak u téetiko'ob ba'ax u k'áato'ob ka u kan u paalo'ob.

Artículo 27

  1. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u táakpajal tu t'aan yóolaj ichil u chíikul u kuxtal u kaajal, u náaysik yóol yetel jadzutz meyajo'ob, u táakpajal yetel u k'amik yutzil le xak'al na'ato'obo'.
  2. Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u bo'oybesa'al u no'oja'anil u kuxtal, ba'al u ti'al, u meyaj ti' xak'al na'at, u ik'il dzíib wa je'e ba'alak ka'a u meyajte'.

Artículo 28

Tuláakal máak sijnal u najmatmajil u yantal u nu'ukbesajil tu kaajal wa tuláakal yóok'ol kaab ti'al u dza'abal k'ajóoltbil yetel u dzo'okbesa'al le Nu'uktaj t'aana'.

Artículo 29

  1. Tuláakal máak yaan u kuch uchil u kaajal tumeen chen ja'ali ichil u kaajal uchak u béeytal u dzo'okbesik u tsikbe'enile'.
  2. Ikil u dzo'okbesik u najmal yetel u kuxtal ichil le nu'uktajo'oba', tuláakal máake' chen uchak u chíimpoltik yetel ma' u xaak'abtik u xuul u t'aan le A'almaj T'aano'ob tu yóo'lal u láak' máako'obo', yetel u dzo'okbesa'al u no'oja'anil kuxtal, u chíimpolta'al wíinik yetel u keet yantal u toj óolal kaaj.
  3. Le Najmalo'ob yetel u no'oja'anil kuxtala' ma'atan u béeytal u dzo'okbesa'al wa ma'atan u chíimpolta'al u Nu'uktaj yetel u A'almaj T'aan Naciones Unidas.

Artículo 30

Mixbaíal ti' le Nu'uktaj uchak u ch'a'abal tumeen jala'ach, junmúuch' máak wa juntúul máak ti'al u beetik mixba'al ti'al u we'et'el wa ma' u dzo'okbesa'al le Nu'uktajo'ob yetel A'almaj T'aanno'ob ku dza'abal k'ajóoltbil ti' le Nu'uktaja'.

 

Universal Declaration of Human Rights

Languages


Name
Mayan (Yucateco)

Total Speakers
700,000 (1990)

Usage by Country
Home Speakers: Mexico, Belize

Background
Maya, the language of the great Maya civilization that flourished more than a thousand years ago, is still spoken in various forms by several million people in present-day Mexico, Guatemala, and British Honduras. Since earliest times the Maya language has contained numerous dia1ects, which today are sufficiently different to be regarded as separate languages. There are about eight such languages in Mexico and more than a dozen in Guatemala. Maya proper, sometimes called Yucateco, is spoken by about 450,000 people on the Yucatan Peninsula of Mexico. In the adjacent Mexican states of Chiapas and Tabasco, there are, from south to north, Tzotzil (100,000 speakers), Tzeltal (100,000), Chol (50,000), and Chontal (20,000). Farther up the coast, in Veracruz, and inland in San Luis Potosi, Huastec is spoken by about 150,000 people. In Guatemala, which has about 3 million Maya Indians, the big four languages are Quiché (1 million speakers), Cakchiquel (500,000), Mam (250,000), and Kekchi (250,000). Kekchi is also spoken in southwestern Belize. Mayan belongs to the Mayan family of languages.

 

To live in peace and harmony


Top